Η Αλεξανδρούπολη κατά την έναρξη του Εθνικού Διχασμού του 1915 και ο ατμόμυλος Πρωτόπαπα

Γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο του Εθνικού Διχασμού του 1915, όπου εμπλέκεται το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη).

της Ουρανίας Πανταζίδου

Την Άνοιξη του 1915 η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ήταν τεταμένη εξαιτίας της παραίτησης της κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου (21 Φεβρ./5 Μαρτ.). Ο λόγος ήταν η διαφωνία του Βενιζέλου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο όσον αφορά την τήρηση της ουδετερότητας της χώρας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (ξεκίνησε το 1914) ή την εμπλοκή της στο πλευρό της Triple Entente (Τρίτη Συνεννόηση ή Τριπλή Αντάντ). Επρόκειτο για τη συμμαχία μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλικής Δημοκρατίας και της Μεγάλης Βρετανίας εναντίον της Γερμανικής Αυτοκρατορίας και Αυστροουγγαρίας (η Ιταλία, που αρχικά ανήκε σ΄ αυτή τη Συμμαχία, στη συνέχεια προσχώρησε στο πλευρό της Αντάντ).

Η Αντάντ (Entente) είχε υποσχεθεί στην Ελλάδα, μέρος των περί την Σμύρνη μικρασιατικών ακτών και της ενδοχώρας και χορήγηση δανείου υπό τον όρο εισόδου της στον πόλεμο. Εκ μέρους της Γερμανίας υπήρχε υπόσχεση παραχωρήσεως της Β. Ηπείρου και παροχής δανείου, με την προϋπόθεση να παραμείνει η χώρα ουδέτερη, αλλά και συγκεκαλυμμένες απειλές.

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος τελούσε υπό την πίεση του στενού του περιβάλλοντος υπέρ της Γερμανικής πρότασης. Μη ξεχνάμε ότι η βασίλισσα Σοφία και σύζυγός του ήταν αδελφή του Γερμανού αυτοκράτορα Γουλιέλμου. Να προσθέσω επίσης ότι στον βασιλιά Κωνσταντίνο είχε απονεμηθεί ο βαθμός του Αρχιστράτηγου του Γερμανικού Στρατού από τον Ιούλιο του 1913.

Ενδεικτική είναι η επιστολή που είχε αποστείλει ο Κάιζερ (αυτοκρατορικός τίτλος) προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο τον Ιανουάριο του 1915, με την οποία τον προτρέπει να μείνει η Ελλάδα ουδέτερη και του εκθέτει τους λόγους για τους οποίους η Entente δεν θα κρατούσε τις υποσχέσεις της. Του επισημαίνει επίσης ότι το ενδιαφέρον του για την Ελλάδα οφείλεται στην αγάπη του γι' αυτήν αλλά και στον συγγενικό δεσμό που τους ενώνει. (https://venizelosarchives.gr)

Με το χαϊδευτικό Τίνο προσφωνούσε ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Γουλιέλμος το γαμπρό του και βασιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνο. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω τηλεγράφημα, που δείχνει και την επιρροή του στα εσωτερικά ζητήματα της Ελλάδας:

«Berhn, 4th March, 1915, 7.15 p.m.

My dear Tino,

I am informed that the attack on the Dardanelles by the Entente Powers has given rise to anxiety in Greece. I am glad to think that this apprehensiveness is plain proof that the interests of Greece, as best understood, lie our way – if there were any former doubts on the subject. It should not be difficult, with a little good will, to persuade public opinion that only a Constantinople in Turkish hands can be of use to Greece...» (υπάρχει συνέχεια).

Με λίγα λόγια ο Κάιζερ επισημαίνει στον Κωνσταντίνο ότι μια Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Τούρκων θα ήταν χρήσιμο για την Ελλάδα… Ας μη ξεχνάμε τις ιδιαίτερες σχέσεις που είχε η Γερμανία με την Τουρκία εκείνη την περίοδο. (Γεώργιος Μ. Μελάς "Ex-King Gonstantine and the War", 1920)

Στις ιδιαίτερα πιεστικές διεθνείς συνθήκες, τις αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της χώρας και την πολιτική αστάθεια εκδηλώθηκε η ασθένεια του Κωνσταντίνου στα τέλη του Απριλίου 1915. Αρχικά ο βασιλιάς προσβλήθηκε από γρίπη, που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε οξεία πνευμονική λοίμωξη και πλευρίτιδα. Η κατάστασή του τις επόμενες μέρες ήταν ιδιαίτερα δύσκολη. Ο υψηλός πυρετός έφερε σύγχυση και παραλήρημα, ο ασθενής φαινόταν ότι κατέρρεε.

Όπως ήταν επόμενο η είδηση της ασθένειας του βασιλιά προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στον Ελληνικό λαό, ο οποίος παρακολουθούσε με αγωνία τα ιατρικά ανακοινωθέντα. Μέσα σ΄ εκείνη την κατάσταση αποφασίστηκε να προσκληθούν δύο διακεκριμένοι ξένοι γιατροί, ο Αυστριακός καθηγητής της Χειρουργικής Anton von Eiselsberg και ο Γερμανός καθηγητής της Παθολογίας Fr. Kraus.

Οι δυο ξένοι γιατροί μεταβαίνουν στον άρρωστο βασιλιά

Πρώτος κατέφθασε στην Ελλάδα ο Anton von Eiselsberg. Ο Βιενέζος γιατρός κατέπλευσε στο Φάληρο με το Α/Τ ΙΕΡΑΞ, προερχόμενο από την Αλεξανδρούπολη (τότε Δεδέαγατς). Είχε φθάσει στο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης με έκτακτη αμαξοστοιχία.

Ο Κυβερνήτης του πλοίου Πλοίαρχος Γεώργιος Κακουλίδης στο απαραίτητο σήμα που έστειλε στο Υπουργείο των Ναυτικών, μετά την επιβίβαση του υψηλού προσκεκλημένου και τον απόπλου από το λιμάνι του Δεδέαγατς αναφέρει μεταξύ άλλων για τη χαρά αλλά και το ζήλο που επέδειξε το πλήρωμα ώστε το πλοίο ν΄ αναπτύξει την μέγιστη ταχύτητα για να φτάσει έγκαιρα στον προορισμό του και ζήτησε από την ηγεσία να γίνει ειδική μνεία στους άνδρες του. (εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ )

Το Α/Τ ΙΕΡΑΞ

Για τον ποντιακής καταγωγής Αξιωματικό του Βασιλικού Ναυτικού Γ. Κακουλίδη, τη δράση του ως Μακεδονομάχος, και τη σχέση του με τη Θράκη είχα γράψει σε παλαιότερο άρθρο μου: www.alexpolisonline.com/2021/08/1929-1930.html

Αξίζει εδώ να προσθέσω ότι στην αυτοβιογραφία του ο Anton Eiselsberg θα αναφερθεί στο ταξίδι του στην Ελλάδα, που έγινε μέσω Βουλγαρικών σταθμών (η Βουλγαρία ήταν ακόμη ουδέτερη). Αναφέρει το πέρασμα του τρένου του από τον πολύ όμορφο σιδηροδρομικό σταθμό της Αδριανούπολης (τουρκικό έδαφος), το ότι η πόλη είχε πολύ τούρκικο στρατό με κανόνια, ότι η γέφυρα που είχε ανατινάξει ο Σουκρή πασάς για να αντιμετωπίσει πιο αποτελεσματικά τους Βούλγαρους δεν είχε ακόμη ανακατασκευαστεί.

Στη συνέχεια γράφει ότι το τρένο του διέσχισε την προσωρινή γέφυρα, όπου υπήρχε ένας στρατιώτης φρουρός, που φορούσε παντόφλες ενώ κατά τ΄ άλλα έφερε στρατιωτική στολή. Γράφει επίσης ότι, εισερχόμενοι στο βουλγαρικό έδαφος διέσχισαν φυτείες καλαμποκιού και μουριών και συνάντησαν ατελείωτα κοπάδια προβάτων και βοοειδών ενώ έφτασαν και σε μια βαλτώδη περιοχή με πελαργούς, ερωδιούς και γύπες. Προς το μεσημέρι φάνηκε η πόλη του Δεδέαγατς και το λιμάνι. Και όπως σημειώνει ο ίδιος, όταν οι Βούλγαροι κατέλαβαν την πρώην αμιγώς ελληνική πόλη, πολλοί Έλληνες την εγκατέλειψαν.

Το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) το 1915

Στο σταθμό του Δεδέαγατς τον Eiselsberg τον περίμενε ένας γιατρός που του συστήθηκε ως μαθητής του. Από εκεί τον συνόδευσαν αμέσως στο λιμάνι, όπου δύο ελληνικά αντιτορπιλικά, το ΙΕΡΑΞ και το ΑΕΤΟΣ, ήταν αγκυροβολημένα δίπλα σε δύο ιταλικά φορτηγά ατμόπλοια.

Συνεχίζοντας την καταγραφή των γεγονότων θα σημειώσει ότι ο καπετάνιος του πλοίου Γεώργιος Κακουλίδης τον περίμενε στη σκάλα του Α/Τ ΙΕΡΑΞ, με τους αξιωματικούς του πλοίου δίπλα του. Η συζήτηση ξεκίνησε πολύ γρήγορα στα γαλλικά και αφού ζυγίστηκαν οι άγκυρες το πλοίο ξεκίνησε αμέσως το ταξίδι για την Αθήνα με ταχύτητα 27 κόμβους την ώρα.

Το ταξίδι ολοκληρώθηκε σε εννιάμισι ώρες, ένα ρεκόρ που, όπως του είπε ο κυβερνήτης του πλοίου, σπάνια είχε επιτευχθεί πριν. (EISELSBERG / LEBENSWEG EINES CHIRURGEN, Wien, Dezember, 1937)

Όσον αφορά τον διακεκριμένο Γερμανό καθηγητή της Παθολογίας Fr. Kraus αυτός βρισκόταν στο Ανατολικό Μέτωπο, όταν έλαβε την εντολή να επιστρέψει στο Βερολίνο κι από εκεί να ταξιδέψει στην Ελλάδα. Από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) θα επιβιβαστεί στο Α/Τ ΛΕΩΝ που θα τον μεταφέρει στο Φάληρο.

Οι δυο γιατροί έμειναν κοντά  στον βασιλιά Κωνσταντίνο τις πρώτες κρίσιμες μέρες.. Εντωμεταξύ ο Τύπος της εποχής κάλυπτε καθημερινά με εκτενή ρεπορτάζ την πορεία της υγείας του. Βέβαια δεν περιορίζονταν μόνο στην πορεία της υγείας  του βασιλιά αλλά συχνά αναφέρονταν και στα προβλήματα που προκάλεσε  η παρατεταμένη ασθένειά του, στην πολιτική κρίση - εγχώρια και διεθνή, στα γεγονότα στα Δαρδανέλια και στην Καλλίπολη, στην ουδετερότητα ή σύμπραξη με την ΑΝΤΑΝΤ , στο ότι θα πολεμούσαμε για να πάρουν οι Ρώσοι την Κωνσταντινούπολη κ.α. Τα δημοσιευμένα άρθρα , όπως ήταν επόμενο απηχούσαν τα φιλοβασιλικά ή φιλοβενιζελικά συναισθήματα,  ενώ δεν έλλειπε και η ανάλογη προπαγάνδα.

Πριν αναχωρήσουν από την Ελλάδα οι δυο ξένοι γιατροί αναγορεύθηκαν επίτιμοι διδάκτορες από την  ιατρική σχολή Αθηνών. Το σκεπτικό της αναγόρευσης ήταν: «διά τε το πρόθυμον υμών εις την αποτροπήν του απειλήσαντος την Ελληνικήν πατρίδα κινδύνου και διά την υπέροχον υμών εν τη παγκοσμίω επιστήμη θέσιν». (Οι Γερμανοί Επίτιμοι Διδάκτορες του Πανεπιστημίου Αθηνών από τους Βαλκανικούς Πολέμους έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο - https://comdeg.eu/essay/105008)

Επίσης τους απονεμήθηκε από το βασιλιά το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη.

Οι ξένοι γιατροί θα αναχωρήσουν από την Ελλάδα με το Α/Τ ΑΕΤΟΣ και θα καταπλεύσουν στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης (τότε Δεδέαγατς) μετά τα μεσάνυχτα στις 1/6/1915. Από εκεί σιδηροδρομικώς θα ταξιδεύσουν για τη Βιέννη μέσω Βουλγαρίας και Ρουμανίας. (εφημερίδα ΕΘΝΟΣ 2/6/1915)

Τον Δεκέμβριο του 1915 οι δύο ξένοι γιατροί Άιζελσμπεργκ και Κράουζ θα επισκεφθούν ξανά τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Αυτή τη φορά το ταξίδι είχε κάποιες αλλαγές. Όπως γράφει ο Άιζελσμπεργκ το ταξίδι ήταν από Φιλιππούπολη σε Αδριανούπολη - Διδυμότειχο - Φέρες - Ξάνθη (δεν αναφέρει το Δεδέαγατς). Και αυτό εξηγείται. Η Βουλγαρία πλήρωνε το τίμημα της σύμπραξής της με τη Γερμανία και τους συμμάχους της, όπως θα δούμε παρακάτω.

Για την Ξάνθη σημειώνει ότι ήταν όμορφη πόλη περιτριγυρισμένη στα βόρεια από βουνά και ότι εκεί καλλιεργούσαν τον καλύτερο καπνό. Επίσης αναφέρει ότι στον κόλπο του Πόρτο Λάγος υπήρχαν δημοφιλή παραθαλάσσια θέρετρα.

Στο σταθμό της Ξάνθης τον περίμεναν ένας Βούλγαρος που τον είχε εγχειρίσει παλαιότερα και ένας Έλληνας που διατηρούσε άριστες σχέσεις με τους Βούλγαρους. Αφού διέσχισαν και τους υπόλοιπους σιδηροδρομικούς σταθμούς, θα φθάσουν στην Καβάλα, από όπου τους παρέλαβε το Α/Τ ΙΕΡΑΞ.

Οι δυο γιατροί θα μείνουν στην Αθήνα για 3-4 μέρες για να ξεκουραστούν, λόγω του πολυήμερου και κουραστικού ταξιδιού τους (γίνεται λόγος για το ταξίδι τους που διήρκησε 8 ημέρες έως ότου φθάσουν στο Φάληρο).

Για την αναχώρησή τους επιλέχθηκε έκτακτη αμαξοστοιχία, που τους μετέφερε στη Λάρισα. Εκεί, όπως σημειώνει ο Άιζελσμπεργκ τους είπαν να καθυστερήσουν την αναχώρηση γιατί η ΑΝΤΑΝΤ ήθελε να τους συλλάβει. Τελικά από το σταθμό της Λάρισας θ΄ αναχωρήσουν με αυτοκίνητο και συνοδεία - λόγω του φόβου και των ληστών.

Η Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς) το 1915

Θεώρησα χρήσιμο να συμπεριλάβω ορισμένα επιπλέον γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο εκείνη, όπου εμπλέκεται η Αλεξανδρούπολη, όπως:

α. Σύμφωνα με τηλεγράφημα που στάλθηκε από τη Μασσαλία στις 25/3/1915 το ατμόπλοιο ΜΕΜΦΙΣ προερχόμενο από το λιμάνι του Δεδέαγατς μετέφερε 340 εθελοντές - οι 110 εξ αυτών Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί, που επιθυμούσαν να καταταχθούν στη Ξένη Λεγεώνα.

Οι ελληνικές εφημερίδες στις 26/3/1915 θ΄ αναδημοσιεύσουν την είδηση, κάνοντας λόγο, άλλες για Έλληνες εθελοντές και άλλες για Θράκες και άλλες απλά για εθελοντές.

Έλληνες Λεγεωνάριοι στη Γαλλία.
Ανάμεσα τους και ο Γεώργιος Δελαρόκας
από το Δεδέαγατς.

Να προσθέσω ότι από τον Σεπτέμβριο του 1914, λίγο μετά την έναρξη του Α' Π.Π. αρκετοί ήταν οι Έλληνες εθελοντές, που πολέμησαν εκείνη την περίοδο στο πλευρό των Γάλλων, τόσο από τον Ελλαδικό χώρο όσο και από την Ανατολή, σχηματίζοντας την "Ελληνική Λεγεώνα". Αρχηγός τους ήταν ο Επαμεινώνδας Βαλσαμάκης, που θα μας απασχολήσει μερικά χρόνια αργότερα ως Νομάρχης Έβρου (1920-1921).

Για την ιστορία να σημειώσω ότι στα τέλη Ιουλίου 1915 ένα τάγμα Ελλήνων εθελοντών, που αποτελούνταν από 440 άνδρες (Légion Grecque) υπό τον Ταγματάρχη Παντελή Καρασεβδά, πρωταθλητή σκοποβολής από τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 θα πολεμήσει στην Καλλίπολη. Εννοείται ότι Έλληνες εθελοντές πολέμησαν και σε άλλα μέτωπα κατά τη διάρκεια του Α' Π.Π. (1914-1918).

β. Τον Απρίλιο του ιδίου έτους η ΑΝΤΑΝΤ θα επιχειρούσε να καταλάβει τα Δαρδανέλια - Χερσόνησο Καλλίπολης, με απώτερο σκοπό να οδηγηθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία σε συνθηκολόγηση. Για το σκοπό αυτό πλοία της ΑΝΤΑΝΤ θα καταπλεύσουν στο Μούδρο της Λήμνου ενώ θα πραγματοποιηθεί και απόβαση συμμαχικού στρατού. Από εκεί, ως ορμητήριο οι συμμαχικές δυνάμεις θα επιχειρούσαν στην Καλλίπολη.

Ο Αγγλογαλλικός Στόλος και ο πρόχειρος καταυλισμός στο Μούδρο της Λήμνου
Φωτογραφία του Αλέξανδρου Παναγιώτου το 1916
https://kokkinovraxos.blogspot.com

Ο Αλέξανδρος Παναγιώτου ήταν από την Αλεξανδρούπολη (τότε Δεδέαγατς). Επισκέπτονταν με τη φωτογραφική του μηχανή τακτικά το νησί της Λήμνου, από τη Θεσσαλονίκη όπου είχε καταφύγει μετά την παραχώρηση της Αλεξανδρούπολης στους Βούλγαρους το 1913 (Συνθήκη Βουκουρεστίου).

γ. Στα τέλη του Απριλίου 1915 δυο Βρετανικά πολεμικά πλοία είχαν καταπλεύσει στο λιμάνι του Δεδέαγατς και πλήθος κόσμου κατέβηκε στο λιμάνι για να τα θαυμάσει. (https://trove.nla.gov.au)

Να υπενθυμίσω ότι η Βουλγαρία έως τότε διατηρούσε την ουδετερότητα και οι πιέσεις από την ΑΝΤΑΝΤ ήταν συνεχείς για να συμπράξει μαζί της στον πόλεμο, με τις αναγκαίες πάντα υποσχέσεις για παραχωρήσεις. Και η παρουσία των δυο Βρετανικών πολεμικών πλοίων στο λιμάνι του Δεδέαγατς ενδέχεται, όπως γράφεται, να ήταν στο πλαίσιο αυτό.

δ. Η Τουρκία θα πάρει την απόφαση να μην παραμείνει κανένας Έλληνας στο έδαφός της. Το Διδυμότειχο και η γύρω περιοχή εκκενώθηκαν. Ο Καϊμακάμης Διδυμότειχου είχε μεταβεί στο Δεδέαγατς για να συνεννοηθεί με τους Βούλγαρους ώστε η μεταφορά των εκδιωχθέντων να γίνει με τα τρένα μέσω του σιδηροδρομικού σταθμού της πόλης.

Μετά τα βασανιστήρια και τις απελάσεις κατέφυγαν στην πόλη του Δεδέαγατς 3.000 Έλληνες πρόσφυγες από την Τουρκική Θράκη. Από αυτούς οι 800 αναχώρησαν αμέσως ενώ οι υπόλοιποι περίμεναν ευκαιρία για τον ίδιο σκοπό. Ανάλογοι διωγμοί συνέβαιναν και στη Μικρά Ασία. (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ 14/5/1915).

Εντωμεταξύ η μικρή πόλη ασφυκτιούσε από την παρουσία χιλιάδων στρατιωτών και προσφύγων, καθώς οι προσφυγικές ροές συνεχίζονταν με αμείωτο ρυθμό.

Ενδεικτικά αναφέρω ότι τον Ιούνιο 8.000 πρόσφυγες από την περιοχή της Προποντίδας βρίσκονταν στην Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς). Γι΄ αυτούς υπήρχε πρόβλεψη να προωθηθούν στην Καβάλα και την Ελευθερούπολη. (εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, Ιούνιος 1915)

Αρκετοί από τους πρόσφυγες τους προερχόμενους από την εν λόγω περιοχή προτίμησαν να αναχωρήσουν από την Ελλάδα και να ενταχθούν στη Λεγεώνα των Ξένων, που πολεμούσε στο μέτωπο της Γαλλίας.

ε. Η Αγγλική κυβέρνηση θα διαβιβάσει προς το Ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών σύσταση όπως απαγορευτεί σ΄ ελληνικά εμπορικά πλοία να εκφορτώνουν τρόφιμα και άλλα είδη στο λιμάνι του Δεδέαγατς, καθόσον αυτά κρατούνταν από την Τουρκία κατά τη διέλευσή τους από τουρκικό έδαφος. Ήταν φανερό ότι το λιμάνι της πόλης θα τελούσε υπό αποκλεισμό, όσον αφορά τα θεωρούμενα για λαθρεμπόριο πολέμου είδη.

στ. Τον Σεπτέμβριο του 1915 η Βουλγαρία θα εγκαταλείψει την ουδετερότητα και θα εισέλθει στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Ως προϋπόθεση είχε θέσει την παραχώρηση της σιδηροδρομικής γραμμής Δεδέαγατς - Μουσταφά Πασά (Σβίλενγκραντ) καθώς αυτή βρισκόταν στο έδαφός της.

Το αίτημά της ικανοποιήθηκε με τη συμφωνία που υπογράφηκε μεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας (Agreement Dede Agatch συμφωνία για την διόρθωση των τουρκικών συνόρων υπέρ της Βουλγαρίας). Σημαντικός παράγοντας για την επίτευξη της συμφωνίας ήταν οι πιέσεις της Γερμανίας προς την Τουρκία.

Με την παραχώρηση της εν λόγω σιδηροδρομικής γραμμής η Βουλγαρία θα μπορούσε να μεταφέρει βαρύ στρατιωτικό υλικό, χωρίς να χρειάζεται να διέρχεται από τουρκικό έδαφος.

Ο Υποπρόξενος της Ελλάδας Αθ. Χαλκιόπουλος θα στείλει τηλεγράφημα από το Δεδέαγατς προς το Υπουργείο Εξωτερικών στις 7/9/1915 αναφέροντας ότι η Βουλγαρία μεταβαίνει προς το Διδυμότειχο για να παραλάβει τον σιδηροδρομικό σταθμό και ότι ήδη έχει αρχίσει τις πολεμικές προετοιμασίες. (https://venizelosarchives.gr/show/3146)

Εντωμεταξύ στις 6 Σεπτεμβρίου 1915 η Βουλγαρία είχε συνάψει μυστική σύμβαση με τη Γερμανία που προέβλεπε την παραχώρηση των εδαφών που είχαν καταλάβει Γερμανία και Αυστροουγγαρία από τις γειτονικές Βαλκανικές χώρες καθώς και ένα δάνειο 200 εκατομμυρίων φράγκων, με τη δέσμευση να συμμετάσχει αυτή στον πόλεμο.

O Paul Weitz επιτετραμμένος της Γερμανικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη και δημοσιογράφος της Frankfurter Zeitung μετά τις συμφωνίες με τη Βουλγαρία θα πει περιχαρής στον Αμερικανό πρέσβη Henry Morgenthau: «Όλα έχουν κανονιστεί, η Βουλγαρία αποφάσισε να μας συναντήσει. Όλα κανονίστηκαν χθες το βράδυ στη Σόφια».

Τα εδάφη που παραχωρήθηκαν στη Βουλγαρία
από την Τουρκία με τη συμφωνία του 1915
"Ambassador Morgenthau's Story, 1919"

ζ. Την ίδια εποχή Συμμαχικά πλοία τη ΑΝΤΑΝΤ καταπλέουν στη Θεσσαλονίκη και αποβιβάζουν στρατό. Ο Βενιζέλος από το βήμα της Βουλής επισημαίνει την αναγκαιότητα της επιστράτευσης, ως απάντηση της Βουλγαρικής. Θεωρούσε ότι εφόσον η Βουλγαρία επιτίθετο εναντίον της Σερβίας η Ελλάδα, στο πλαίσιο της υπάρχουσας συμφωνίας θα έπρεπε να σταθεί στο πλευρό της. Μάλιστα τόνιζε ότι εάν η Βουλγαρία στον πόλεμο αυτό νικούσε τη Σερβία στη συνέχεια θα στρεφόταν και κατά της Ελλάδος, με στόχο να κυριαρχήσει σε ολόκληρη τη Βαλκανική. Γι΄ αυτό και θα έπρεπε να βγουν από την ουδετερότητα και πολεμήσουν στον πλευρό της ΑΝΤΑΝΤ.

η. Επειδή τώρα η Βουλγαρία φοβόταν επίθεση από τους συμμάχους στο Δεδέαγατς προχώρησε στην κατασκευή επάκτιων πυροβολείων, ενώ έλαβε μέτρα και κατά των υπηκόων της ΑΝΤΑΝΤ. Τους ύποπτους τους απέλασε και τους υπόλοιπους τους απομάκρυνε 60 χιλ. μακριά από το σιδηροδρομικό σταθμό. Τους Γάλλους υπηκόους τους κράτησε ως αντίποινα κατά της Γαλλικής κυβέρνησης επειδή αυτή δεν επέτρεψε την αναχώρηση των Βουλγάρων φοιτητών από τη Γαλλία. (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 9/10/1915).

θ. Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτη αναφορά από πράκτορα της Θεσσαλονίκης, στην περιοχή μεταξύ Κομοτηνής - Αλεξανδρούπολης (Γκιουμουλτζίνα - Δεδέαγατς) υπήρχαν 2 τουρκικές Μεραρχίες υπό τις διαταγές του Petrev Pasa, στο Δεδέαγατς 1 Σύνταγμα Πυροβολικού με 8 πυροβόλα και φρουρά 3.000 ανδρών. Σύμφωνα με την αναφορά, όλα τα στρατεύματα που δεν προσδιορίζονταν ως τουρκικά πιθανώς ήταν βουλγαρικά.

ι. Ο βομβαρδισμός του Δεδέαγατς από τους Άγγλους μεσημβρινές ώρες της 8/21 Οκτωβρίου 1915 (Trafalgarar Day 21/10)*, που διήρκεσε για πέντε περίπου ώρες πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή 20 πολεμικών πλοίων εκ των οποίων 3 θωρηκτά, 2 βοηθητικά εύδρομα και 15 αντιτορπιλικά, ενώ αεροπλάνο υπερίπτατο της πόλης δίδοντας οδηγίες για τις βολές.

Ο βομβαρδισμός υπό τον Λοχαγό Φ. Λάρκεν υπήρξε σφοδρότατος και προξένησε εκτεταμένες καταστροφές στην πόλη.

Στόχος των Άγγλων ήταν ο σιδηροδρομικός σταθμός του Ποταμού (Μπάντομα). Επρόκειτο για μια παράκαμψη της γραμμής Θεσσαλονίκης - Δεδέαγατς, που κατασκευάστηκε πίσω από τους λόφους, ώστε η κυκλοφορία ανατολικά και δυτικά να μπορεί να διέρχεται με σχετική ασφάλεια χωρίς να εισέρχεται στο Δεδέαγατς.

Στο Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), η σιδηροδρομική γραμμή από τη Θεσσαλονίκη κατέβαινε μέχρι την ακτή και από εκεί συνέχιζε προς την Κωνσταντινούπολη. Για περίπου δέκα μίλια το τελευταίο τμήμα ήταν εκτεθειμένο σε επίθεση από τη θάλασσα.

Η επιχείρηση εναντίον του σταθμού του Ποταμού τελικά δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί, καθώς πριν τα πλοία προλάβουν να πάρουν τις θέσεις τους, οι αεροπόροι ανέφεραν ότι η ορατότητα ήταν πολύ χαμηλή για να παρατηρήσουν τα πυρά προς το στόχο αυτό. Έτσι τα πλοία έστρεψαν τα όπλα τους προς το Δεδέαγατς.

Στην παρακάτω φωτογραφία διακρίνονται Αγγλογαλλικά υδροπλάνα κατοπτεύοντας τις θέσεις γύρω από το Δεδέαγατς. Όπως γράφει η λεζάντα τέτοια προσέφεραν σπουδαιότατες υπηρεσίες κατά τον βομβαρδισμό της εν λόγω πόλης.

Τον βομβαρδισμό παρακολουθούσε ο Ναύαρχος Τζον Μάικλ ντε Ρόμπεκ από το πλοίο HMS Triad.

HMS Triad (Admiral De Roebeck's Yacht)
https://atlantic-cable.com/CableStories/Spalding/index.htm

Κατά τον βομβαρδισμό μεταξύ άλλων καταστράφηκαν οι στρατώνες με εκατοντάδες στρατιώτες να θάβονται στα ερείπια, τα κυβερνητικά κτίρια, ο σιδηροδρομικός σταθμός, το τροχαίο υλικό και τα κτίρια, αποθήκες και εργοστάσια.

Πρόσφυγες που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μιλούσαν για 1.500 νεκρούς στρατιώτες ενώ 3.000 περίπου ήταν σοβαρά τραυματισμένοι. Από τους πολίτες τραυματίστηκαν περίπου δώδεκα, καθώς η πλειοψηφία είχε απομακρυνθεί από την ακτή. (https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/1584015)

Στη χαρτογράφηση της περιοχής της Αλεξανδρούπολης από τους Άγγλους το 1920 διακρίνεται η θέση των στρατώνων. Στη θέση αυτή προϋπήρχαν οι τουρκικοί στρατώνες.

Είναι γνωστό ότι ερείπια των στρατώνων βρέθηκαν πίσω από το βιβλιοπωλείο του οικισμού της Νέας Χηλής και ακόμη δυτικότερα και βόρεια από το πάρκο "Τρία Πλατάνια". (www.alexpolisonline.com/2017/08/blog-post_50.html)

Οι στρατώνες στα δυτικά της πόλης στην περιοχή της σημερινής Νέας Χηλής

Επίσης ένα από τα εμβληματικά κτίρια της πόλης που υπέστη εκτεταμένες καταστροφές ήταν και ο ατμόμυλος Γ.Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ & Σας (G.D. Protopapa & Cie), που χτίστηκε μεταξύ 1906-1908. Ήταν το πρώτο κτίριο του Μακεδόνα αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου όταν επέστρεψε στην πατρίδα του το 1905. Τη χρονιά εκείνη περιόδευσε την Ελλάδα παρέα με το φίλο του ζωγράφο Ν. Φερεκύδη, φωτογραφίζοντας Βυζαντινά και μεταβυζαντινά κτίρια. (Ελένη Φέσσα - Εμμανουήλ)

Ο Μύλος Πρωτόπαπα (Ελένη Φέσσα - Εμμανουήλ)
www.academia.edu

Λίγες πληροφορίες για τον Γεώργιο Δ. Πρωτόπαπα ή Πρωτοπαπά

Ο καπνέμπορος και τέως Πρόξενος ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ, γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο του Δήμου Πάρνωνα (Πελοπόννησος) το 1860. Ήταν πρωτεργάτης της εισαγωγής και καλλιέργειας καπνών Τουρκίας στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Όπως φαίνεται στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Καβάλα, όταν η πόλη ανήκε ακόμη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μάλιστα υπήρξε μέλος της Δημογεροντίας της Καβάλας και Διευθυντής στο υποκατάστημα της Τράπεζας Θεσσαλονίκης. Οι επιχειρήσεις του επεκτείνονταν επίσης στην Αθήνα, στο Βόλο, στη Θεσσαλονίκη, στην Κωνσταντινούπολη κ.α.

Το 1907 ο Πρωτόπαπας είχε συνεταιριστεί με τους γιους του Συριανού καπνέμπορα Δημ. Γιαννουκάκη, Μιχαήλ και Μάριο (σιγαρέτα ΓΙΑΝΝΟΥΚΑΚΗΣ - ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ).

Στον επαγγελματικό κατάλογο του 1908 ο ατμόμυλος ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ δεν αναφέρεται. Μέχρι τότε φέρεται ότι τις ανάγκες του Δεδέαγατς σε άλευρα κάλυπταν οι αλευρόμυλοι των ΑΛΑΤΙΝΙ (Θεσσαλονίκη) και ΣΤΑΛΙΟΥ (Κομοτηνή).

Εκείνο το χρόνο (1908) ο Ίων Δραγούμης θα γίνει αποδέκτης επιστολής από τον Αιμ. Στάλιο (αλευρόμυλος ΣΤΑΛΙΟΥ έτος ιδρύσεως 1883 στην Κομοτηνή), με την οποία του εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τον Διευθυντή του ατμόμυλου του Δεδέαγατς. Θεωρούσε ότι ο ατμόμυλος ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ στο Δεδέαγατς λειτουργούσε ανταγωνιστικά προς τον δικό του.

https://www.ascsa.edu.gr

Το 1910 ο Πρωτόπαπας (κάτοικος Καβάλας) φέρεται να υπογράφει ως πρόεδρος μετοχή της Κοινοπραξίας Καπνοπαραγωγών του Σατζακίου Δράμας. (https://archives.lib.auth.gr)

Στον επαγγελματικό οδηγό του 1910 αναγράφεται για πρώτη φορά ο ατμόμυλος Γ.Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ. Επίσης αναγράφεται ότι ασχολείται και με το εμπόριο βελανιδιών.

Σε προηγούμενο άρθρο μου, όπου αναφερόμουν στην οικογένεια του Αθανασίου Ι. Πελτέκη είχα αναφέρει την εξαγορά των επιχειρήσεων Ρωμπάπας στη Θεσσαλονίκη από τον ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ το 1911, με σκοπό την αποκλειστική διάθεση των αλεύρων του μύλου στο Δεδέαγατς. (www.alexpolisonline.com/2025/05/Danae-kai-Maria-Vellini.html)

Κατά την παρούσα έρευνα ανακάλυψα και άλλη επιχειρηματική δραστηριότητα του Γ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ. Τον Ιούλιο του 1911 ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη εταιρεία, εξαγοράζοντας τη χαρτοβιομηχανία των Αναστασιάδη & Σπηλιωτόπουλου. Αποτέλεσμα αυτής ήταν και το ομώνυμο τυπογραφείο στην Πόλη. Εκείνη την περίοδο εκδίδεται στο τυπογραφείο Γ.Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ & ΣΙΑ και το Μικρασιατικό Ημερολόγιο ΑΣΤΗΡ.

Το 1910 ο Πρωτόπαπας θ΄ αποστείλει επιστολή στον Ίωνα Δραγούμη, την οποία υπογράφει από το Δεδέαγατς ζητώντας πληροφορίες για τα χωριά της Καβάλας που ασχολούνται με την καλλιέργεια καπνού. (https://www.ascsa.edu.gr)

Μετά την απελευθέρωση της Καβάλας τον Ιούνιο του 1913 η Δημογεροντία αναθέτει στον Γ. Πρωτόπαπα καθήκοντα Δημάρχου (25/6/1913 - Αύγουστος 1913).

Ο Γ.Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (εκ Καβάλας) θ΄ αποβιώσει αιφνίδια στο θεραπευτήριο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ στην Αθήνα και θα κηδευτεί στις 4 Ιουνίου 1915.

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ

Οι Βούλγαροι είχαν προσπαθήσει να νοικιάσουν τον ατμόμυλο ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ σε βουλγαρική εταιρεία. Καθώς όμως εκείνος είχε πεθάνει το ζήτημα παρέμενε σε εκκρεμότητα. Έτσι ο ατμόμυλος συνέχιζε να είναι ελληνικός αν και δεν λειτουργούσε...

Ίσως αξίζει να προσθέσω ότι πριν η ΑΝΤΑΝΤ βομβαρδίσει την Αλεξανδρούπολη, η Μεγάλη Βρετανία είχε προσφέρει στην Ελλάδα την Κύπρο (16/10/1915) με αντάλλαγμα τη συμμετοχή της στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ελληνική Κυβέρνηση απάντησε αρνητικά. ((από τη συζήτηση στη Βουλή των Ελλήνων - www.hellenicparliament.gr)

Κλείνοντας να σημειώσω ότι ο Εθνικός Διχασμός θα φθάσει στην κορύφωση το 1917, με την Ελλάδα να είναι χωρισμένη σε δυο κράτη, των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης.

Τον Ιούνιο του 1917 ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θ΄ αναγκαστεί να φύγει από την Ελλάδα. Στη θέση του θα τοποθετηθεί ο δευτερότοκος γιος του Αλέξανδρος, το όνομα του οποίου φέρει η Αλεξανδρούπολη.

Υ.Γ.

* Trafalgar Day: Η Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ που διεξήχθη μεσημβρινές ώρες στις 21/10/1805 ήταν καθοριστική για τους Άγγλους γιατί έβαλε οριστικό τέλος στα σχέδια των συμμάχων Γάλλων και Ισπανών για εισβολή στην Αγγλία από τα Στενά της Μάγχης. Έλαβε χώρα κοντά στο ακρωτήριο Τραφάλγκαρ ανοικτά τη Ισπανίας. Η Αγγλία απέναντι στον Στόλο του Ναπολέοντα είχε παρατάξει 33 πλοία. Και ανέδειξε ένα μεγάλο ήρωα, τον Ναύαρχο Οράτιο Νέλσον, που σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της Ναυμαχίας ψελλίζοντας «Δόξα τω Θεώ, έκανα το καθήκον μου». Η Μεγάλη Βρετανία καθιερώθηκε ως κυρίαρχη ναυτική Δύναμη.

Όσον αφορά το βομβαρδισμό του Δεδέαγατς την ημέρα της επετείου της Ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ δεν θα πρέπει να θεωρηθεί μεγάλης στρατηγικής σημασίας. Έπρεπε όμως να δείξει στα άλλα ναυτικά Έθνη ότι το Βρετανικό Ναυτικό θα έπρεπε να ληφθεί σοβαρά υπόψη. (John Buchan "NELSON’S HISTORY OF THE WAR VOLUME XI", σελ. 56).

Το Ηνωμένο Βασίλειο γιορτάζει κάθε χρόνο την ημέρα αυτή με διάφορες εκδηλώσεις.

Τέλος να σημειώσω και τα εξής:

Κατά την επίσκεψή μου στα ΓΑΚ ΕΒΡΟΥ εντόπισα τρεις με το επώνυμο Πρωτοπαπάς, που γεννήθηκαν στην Αλεξανδρούπολη:

1. Δημήτριος Θ. Πρωτοπαπάς (1896).
2. Νικόλαος Θ. Πρωτοπαπάς (1903). Πρόκειται για τον μετέπειτα θεατρικό συγγραφέα, γνωστό με το ψευδώνυμο ΘΡΑΚΗΣ ΘΡΥΛΟΣ. Απεβίωσε το 1985.
3. Λουκάς Θ. Πρωτοπαπάς (1910).

Ο Θωμάς Ν. Πρωτοπαπάς αναφέρεται στον επαγγελματικό οδηγό του 1908 ως παντοπώλης. Συμπεραίνω ότι οι τρεις παραπάνω ήταν τα παιδιά του.

Επίσης το όνομά του υπάρχει και στη λίστα με τα ονόματα των κατοίκων του Δεδέαγατς, που το 1913 ζητούσαν την προσάρτηση της πόλης στο ελληνικό κράτος. (https://sitalkisking.blogspot.com/2021/09/1913.html)

Να προσθέσω επίσης ότι στο Δεδέαγατς υπήρχε και ο παντοπώλης Νικόλαος Πρωτοπαπάς. Το όνομά του αναγράφεται στην επιστολή διαμαρτυρίας που είχαν αποστείλει οι κάτοικοι της πόλης στο Συνέδριο του Βερολίνου το 1878. (www.alexpolisonline.com/2014/10/1878.html)

Τέλος, κατά την απελευθέρωση της πόλης το Μάιο του 1920 στον εμπορικό οδηγό 1920/1921 βρίσκουμε και τον Πρωτόπαπα Α.Θ., επίσης παντοπώλης.

Δεν κατάφερα να ταυτοποιήσω ποιος από τους Πρωτόπαπες της Αλεξανδρούπολης ήταν από την Ήπειρο και συγκεκριμένα από το Πάπιγκο, για τον οποίο κάνει λόγο ο διευθυντής της εφημερίδας "Ηπειρωτικός Αγών" Ευθύμιος Τζάλλας και που αναφέρω στο σχετικό άρθρο μου για την εγκατάσταση Ηπειρωτών στην Αλεξανδρούπολη, όταν ακόμη αυτή ονομαζόταν Δεδέαγατς.

Δεν αποκλείεται η οικογένεια του Γεωργίου Δ. Πρωτόπαπα ή Πρωτοπαπά να ήταν από την Ήπειρο και να μετανάστευσε στην Πελοπόννησο. Μετά την πτώση του Αλή Πασά το 1820 και την κατάργηση των προνομίων η περιοχή των Ιωαννίνων ερήμωσε και οι κάτοικοι της περιοχής μετανάστευσαν κατά το 19ο αιώνα.

Στα Ιωάννινα υπάρχει και το χωριό του Πρωτόπαπα, όπου ο πρώτος οικιστής ήταν παπάς (από το 17ο αιώνα) εξ ου και το όνομα του χωριού.

Το σχετικό άρθρο με την εγκατάσταση των Ηπειρωτών στην Αλεξανδρούπολη και τον πρώτο Δήμαρχο του Δεδέαγατς Αντώνη Παπαστεργίου: www.alexpolisonline.com/2021/02/blog-post_48.html

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν.

Κεντρική εικόνα άρθρου: www.protagon.gr

Ενδεικτικές επιπλέον πηγές:

• "Η ασθένεια και ο θάνατος του βασιλέως Κωνσταντίνου (1915-1922)" - http://www.elzoni.gr/html/ent/072/ent.26072.asp
• Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας: "Το Πολεμικό Ναυτικό στην περίοδο του Εθνικού Διχασμού".
• Γεωργίου Βεντήρη: "Η ΕΛΛΑΣ ΤΟΥ 1910 - 1920", τόμος 2ος.
• Υπουργείο Εξωτερικών: "THE GREEK WHITE BOOK SUPPLEMENTARY DIPLOMATIC DOCUMENTS 1913-1917".
• Ιβάν Ίλτσεφ: "Η Βουλγαρία και η ΑΝΤΑΝΤ κατά τη διάρκεια του Α' Π.Π.".
• Wolfgang - Uwe Friedrich: "BULGARIAN-TURKISH RELATIONS IN THE SUMMER OF 1915".
• Πατριωτική Ένωσις: "Ιστορία της Ελλάδος από Φεβρουαρίου 1915 μέχρι σήμερον", 1919.
• Γεώργιος Μ. Μελάς: "Ex-King Constantine and the war".
• John Buchan: "NELSON'S HISTORY OF THE WAR VOLUME XI".
• Μεθ΄ Ορμής Ακαθέκτου: Η Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ 21 Οκτωβρίου 1805 και η "διπλή διασταύρωση του Τ" - (Duble Crossing the T) - https://methormisakathektou.blog
• Πουλίδειο Γηροκομείο "Μεγάλη Λέσχη Καβάλας" - https://www.poulidio.gr
• Εφημερίδες της εποχής ΣΚΡΙΠ, ΕΜΠΡΟΣ, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΕΛΛΑΣ.
• Πέτρος Α. Γεωργαντζή "Προξενικά Αρχεία Θράκης", τομ. Β΄.
• Η Ελληνική Λεγεώνα που πολέμησε στο πλευρό των Γάλλων - https://www.mixanitouxronou.gr
• Ιστορία του Μεγάλου Πολέμου - Ναυτικές Επιχειρήσεις, τομ. ΙΙΙ - https://www.naval-history.net/WW1Book-RN3a.htm
• Alfred Lawrence Spalding and CS Levant II - History of the Atlantic Cable & Undersea Communications (Cable Laying at Gallipoli 1915-1916) - https://atlantic-cable.com/CableStories/Spalding/index.htm

[post_ads]